ناباروری مردان یکی از چالش‌های مهم در حوزه سلامت باروری در جهان است که بر زندگی فردی و و اجتماعی بسیاری از زوج‌ها تاثیر گذاشته است.خوشبختانه با پیشرفت علم پزشکی، راه‌های تشخیص و درمان آن بسیار گسترده‌تر و موثرتر شده‌اند. علت ناباروری در مردان می‌تواند دلایل مختلفی مانند: سبک زندگی ناسالم، مصرف دخانیات، اختلالات هورمونی، واریکوسل، انسداد مسیر خروج اسپرم، عفونت‌ها و حتی مشکلات ژنتیکی داشته باشد. برای شناسایی علت اصلی ناباروری در مردان نیاز است تا به یک متخصص حرفه ای در این زمینه مراجعه کنید. پزشک متخصص کمک می‌کند تا بتوانید تشخیص و درمان ناباروری را بدون از دست دادن زمان آغاز کنید. دکتر محمدرضا جعفری یکی از پزشکان متخصص در زمینه درمان ناباروری در مردان است که دارای بورد تخصصی اورولوژی فلوشيپ، فوق تخصصی اندويورولوژی می‌باشد. دکتر جعفری تا به امروز تجربه‌های فراوان و موفقی در جراحی ناباروری و درمان واریکسول داشته است. اگر از مشکلات ناباروری رنج می برید و این موضوع چالش‌های زیادی را برای شما ایجاد کرده است، می‌توانید برای دریافت مشاوره و راهنمایی به مطب دکتر محمدرضا جعفری برای درمان ناباروری مراجعه کنید. شناخت دقیق علت‌های ناباروری مردان نه تنها به بهبود روش‌های تشخیص و درمان کمک می‌کند، بلکه نقش مهمی در پیشگیری و ارتقا سلامت باروری ایفا می‌نماید. در این مقاله به بررسی علت ناباروری مردان پرداخته شده و عوامل مؤثر در کاهش کیفیت اسپرم و ایجاد ناباروری مورد بررسی قرار گفته است.

چه عواملی باعث ناباروری در مردان می‌شوند؟

ناباروری در مردان، یک مسئله مهم و البته پیچیده است که می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. برای اینکه یک مرد توانایی باردار شدن را داشته باشد، مجموعه‌ای از عملکردهای دقیق در بدن باید به ‌درستی انجام شوند: از تولید اسپرم‌های باکیفیت گرفته تا حرکت و رسیدن آن‌ها به تخمک، همگی عواملی موثر در این مسیر هستند. هر گونه اختلال در این روند می‌تواند احتمال باروری را کاهش دهد و باعث بروز این مشکل در مردان شود. در ادامه، مهم‌ترین دلایل ناباروری مردان را با جزئیات بیشتر بررسی می‌کنیم:

واریکوسل (Varicocele)

واریکوسل شایع‌ترین دلیل قابل درمان ناباروری در مردان است و در بسیاری از موارد تا زمان انجام بررسی‌های مربوط به ناباروری، بدون علامت باقی می‌ماند. واریکوسل به بزرگ شدن غیرطبیعی سیاهرگ‌های اطراف بیضه گفته می‌شود که باعث اختلال در جریان طبیعی خون و در نتیجه افزایش دمای بیضه‌ها می‌گردد. این افزایش دما می‌تواند عملکرد بیضه را مختل کرده و موجب کاهش کیفیت و کمیت اسپرم شود. البته لازم به ذکر است که این مشکل کاملا قابل درمان بوده و با جراحی، امکان بارداری را در مردان فراهم می‌کند. واریکوسل می‌تواند عوارضی به دنبال داشته باشد که برخی از این عوارض عبارت‌اند از:

• افزایش غیر طبیعی دمای بیضه‌ها
• کاهش تحرک و تعداد اسپرم
• تاثیر بر عملکرد بیضه و هورمون‌ها
• اختلال در جریان خون سیاهرگی

عفونت‌های تناسلی

عفونت‌هایی که ناحیه تناسلی یا سیستم مجاری ادراری را درگیر می‌کنند، می‌توانند تولید اسپرم‌ها را مختل کرده و یا مسیر عبور آن‌ها را مسدود کنند. عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی مانند سوزاک، کلامیدیا، HIV یا حتی اوریون (در دوران بلوغ) می‌توانند بیضه‌ها را دچار التهاب کرده و عملکرد طبیعی آن‌ها را مختل کنند. برخی عفونت‌ها با درمان مناسب کاملا قابل کنترل‌ هستند اما در موارد شدید ممکن است آسیب‌های دائمی به ساختارهای اسپرم‌ساز، وارد شوند.

اختلالات انزال

در برخی مردان، در زمان اوج لذت جنسی (ارگاسم)، مایع منی به جای خروج از آلت تناسلی، به داخل مثانه باز می‌گردد. این حالت که «انزال برگشتی» نام دارد، یکی از دلایل ناباروری در مردان به شمار می‌رود. در بعضی موارد، انزال اصلا رخ نمی‌دهد یا بدون وجود اسپرم صورت می‌گیرد. این اختلالات به دلایل عصبی یا عوارض دارویی بروز می‌کنند و خوشبختانه در بیشتر موارد با روش‌های دارویی یا تکنولوژی‌های کمک‌باروری، قابل درمان‌ هستند. برخی از عواملی که می‌توانند در بروز اختلال انزال تاثیر گذار باشند و در نهایت منجر به ناباروری شوند، شامل موارد زیر هستند:

• دیابت و نوروپاتی
• داروهای ضد افسردگی یا ضد فشار خون
• جراحی‌های پروستات یا مثانه
• آسیب‌های نخاعی

انسداد مسیر اسپرم

یکی دیگر از علت‌های شایعی که در ناباروری مردان نقش دارد، انسداد مسیر اسپرم است. در بسیاری از مردان، اسپرم تولید می‌شود اما نمی‌تواند از مسیر طبیعی خود عبور کرده و وارد مایع منی شود. این انسداد ممکن است مادرزادی یا اکتسابی باشد و گاهی نیز به دنبال جراحی‌هایی مثل وازکتومی یا عفونت ایجاد می‌شود. بسته به محل انسداد، روش‌های متعددی برای بازیابی اسپرم و درمان وجود دارند که می‌توانند از بروز ناباروری در مردان پیشگیری کنند. عواملی که در این انسداد موثر هستند، عبارت‌اند از:

• وازکتومی
• فیبروز کیستیک یا ناهنجاری‌های مادرزادی
• التهاب یا زخم ناشی از عفونت
• آسیب جراحی به اپیدیدیم یا مجرای دفران

عدم تعادل و اختلالات هورمونی

هورمون‌ها نقش بسیار حیاتی در تنظیم عملکرد بیضه‌ها و تولید اسپرم دارند. هرگونه عدم تعادل در میزان ترشح این هورمون‌ها می‌تواند به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم منجر به ناباروری در مردان شود. هورمون‌های اصلی موثر در این فرآیند عبارت‌اند از: هورمون لوتئینی (LH)، هورمون تحریک‌کننده فولیکول (FSH)، تستوسترون، پرولاکتین و هورمون‌های تیروئیدی. اختلال در هر یک از این هورمون‌ها می‌تواند پیامدهای مختلفی در روند تولید اسپرم و عملکرد جنسی داشته باشد. از مهم‌ترین علل هورمونی ناباروری مردان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش سطح هورمون پرولاکتین: حدود ۱۰ تا ۴۰ درصد مردان نابارور با افزایش سطح پرولاکتین مواجه هستند. این هورمون که در زنان نقش مهمی در شیردهی دارد، در مردان می‌تواند تولید اسپرم را کاهش داده، میل جنسی را مختل کرده و باعث ناتوانی جنسی شود.
• پرکاری غده تیروئید (هیپرتیروئیدیسم): پرکاری تیروئید می‌تواند تعادل هورمونی بدن را بهم بزند و کیفیت اسپرم را به طرز چشمگیری کاهش دهد.
• کم‌کاری تیروئید (هیپوتیروئیدیسم):  کم‌کاری تیروئید در مردان نابارور کمتر دیده می‌شود اما در صورت وجود این مشکل، می‌تواند باعث کاهش کیفیت اسپرم، تضعیف عملکرد بیضه و کاهش میل جنسی شود.
• هیپرپلازی مادرزادی غدد فوق کلیوی (CAH): این اختلال ژنتیکی نادر، باعث اختلال در تولید هورمون‌های استروئیدی می‌شود و می‌تواند تعداد اسپرم‌ها را کاهش داده، تحرک آن‌ها را کم کرده و میزان اسپرم‌های نابالغ را افزایش دهد. این مورد تنها در یک درصد از مردان نابارور دیده می‌شود.

علائم ناباروری در مردان 

ناباروری در مردان در بسیاری از موارد بدون علامت مشخص است و تا زمانی که زوجین برای فرزندآوری اقدام نکنند، تشخیص داده نمی‌شود. با این حال، بعضی از نشانه‌ها می‌توانند زنگ هشدار اولیه برای وجود مشکل در سیستم باروری مردان باشند. شناخت این علائم می‌تواند در تشخیص زود هنگام و درمان، موثر واقع شود. برخی از نشانه‌ها و علائم ناباروری در مردان عبارت‌اند از:

• بروز اختلال در عملکرد جنسی: کاهش میل جنسی، مشکلات در حفظ یا ایجاد نعوظ ( اختلال نعوظ)، تاخیر یا مشکل در انزال و کاهش حجم مایع منی در زمان انزال، از جمله مسائلی هستند که در عملکرد جنسی مردان تاثیر دارند و می‌توانند از جمله علائم اولیه ناباروری در مردان به شمار روند. این مشکلات اغلب به علت اختلالات هورمونی یا آسیب به اعصاب و عروق مرتبط با عملکرد جنسی به وجود می‌آیند.
• درد، تورم یا وجود توده در بیضه‌ها: وجود درد یا برجستگی غیرعادی در ناحیه بیضه ممکن است نشانه‌ای از وجود مشکلاتی مانند: واریکوسل، عفونت یا حتی تومورهای بیضه باشد که می‌توانند بر باروری تاثیر بگذارند. 
• کاهش سطح تستوسترون: سطح پایین این هورمون می‌تواند باعث کاهش انرژی عمومی، خستگی مزمن، افسردگی، کاهش توده عضلانی، افزایش چربی بدن و کاهش توان باروری در مردان شود.
• کاهش رشد موهای صورت یا بدن: ریزش و کاهش موهای صورت یا بدن می‌توانند نشانه‌ای از مشکلات هورمونی یا اختلالات ژنتیکی باشند که در تولید اسپرم نیز اختلال ایجاد می‌کنند.
• ترشح غیر طبیعی از نوک آلت تناسلی: برخی از مردان ممکن است دچار ترشح غیر طبیعی از نوک آلت تناسلی خود شوند که این امر نشانه‌ای از عفونت مجاری تناسلی است و بر سلامت اسپرم اثر می‌گذارد.
• دفع دردناک ادرار یا انزال: احساس درد هنگام ادرار یا انزال، می‌تواند به دلیل انسداد یا التهاب در مجاری ادراری یا انزالی باشد و این مشکل مانع خروج موثر اسپرم می‌شود.

در مورد انسداد مجاری ادراری بیشتر بخوانید.

چه عواملی باعث از بین رفتن اسپرم می‌شوند؟

سلامت اسپرم یکی از مهم‌ترین شاخص‌های باروری در مردان است. بسیاری از مردان تصور می‌کنند که توانایی جنسی به‌ تنهایی، برای فرزندآوری کافی‌ است، در حالی‌ که کیفیت، تحرک و تعداد اسپرم‌ها نقش اصلی را ایفا می‌کنند. متاسفانه برخی عادات نادرست یا شرایط پزشکی، می‌توانند به ‌مرور زمان اسپرم‌ها را تضعیف کرده و یا حتی باعث نابودی کامل آن‌ها شوند. در ادامه، با مهم‌ترین عواملی که بر سلامت اسپرم‌ها تاثیر منفی می‌گذارند آشنا خواهیم شد:

• مصرف مداوم الکل و استعمال دخانیات: مصرف الکل، عملکرد هورمون‌های جنسی را مختل کرده و در طولانی‌ مدت سطح تستوسترون را کاهش می‌دهد. همین موضوع باعث کاهش تولید اسپرم، اختلال در نعوظ و ضعف جنسی می‌شود. همچنین نیکوتین و سایر مواد سمی موجود در سیگار نیز باعث کاهش حجم اسپرم، تحرک ضعیف و افزایش تعداد اسپرم‌های غیر طبیعی می‌شوند. 
• اضافه وزن و چاقی مفرط: چربی اضافه به خصوص در ناحیه شکم، باعث تبدیل تستوسترون به استروژن می‌شود. این موضوع منجر به کاهش میل جنسی، کاهش تولید اسپرم و حتی ناباروری دائمی می‌شود. همچنین دمای بالای بدن در افراد چاق، محیط نامناسبی برای تشکیل اسپرم فراهم می‌کند.
• بیماری‌هایی مثل دیابت و ام‌اس: دیابت کنترل‌ نشده می‌تواند باعث آسیب به عروق و اعصاب ناحیه تناسلی شود و عملکرد جنسی و باروری را به‌ شدت تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. ام‌اس نیز از طریق ایجاد ضعف عضلانی و اختلال در عملکرد عصبی، بر باروری مردان تاثیر منفی می‌گذارد.
• رژیم غذایی ناسالم: مصرف زیاد فست‌فود، چربی‌های ترانس، غذاهای فرآوری‌شده و عدم استفاده از میوه و سبزیجات تازه، باعث تضعیف سیستم ایمنی و آسیب به عملکرد بیضه‌ها می‌شوند و در نهایت منجر به کاهش و یا از بین رفتن اسپرم‌ها خواهند شد. 

در مورد روش‌های تقویت اسپرم و بهبود باروری بیشتر بخوانید.

روش‌های تشخیص ناباروری در مردان

تشخیص ناباروری در مردان بخش مهمی از مسیر درمانی ناباروری است. فرآیند تشخیص، گاهی شامل چند مرحله و آزمایش‌های مختلف می‌شود تا علت اصلی این عارضه شناسایی شود. در برخی موارد، هیچ علت مشخصی پیدا نمی‌شود، اما دانستن این‌ که چه تست‌هایی وجود دارند و چه مواردی را بررسی می‌کنند، می‌تواند مسیر تصمیم‌گیری را بسیار روشن‌تر کند. در ادامه با مهم‌ترین روش‌های تشخیص ناباروری در مردان آشنا می‌شویم تا افرادی که به دنبال شناسایی علائم خود هستند، بتوانند نشانه‌های ناباروری را تشخیص دهند و به دنبال راه درمان باشند:

معاینه فیزیکی و بررسی سابقه پزشکی

همیشه اولین قدم، معاینه کامل توسط پزشک متخصص است. در این مرحله، اندام تناسلی به دقت بررسی می‌شود و درباره شرایط ارثی، بیماری‌های مزمن، جراحی‌ها یا صدمات گذشته سوال می‌شود. همچنین ممکن است پزشک درباره نحوه شروع بلوغ، عادات جنسی و سابقه خانوادگی مشکلات باروری نیز سوال کند. این اطلاعات می‌توانند سرنخ‌های اولیه و مهمی درباره وضعیت باروری شما به پزشک بدهند.

تجزیه و تحلیل مایع منی (اسپرم)

یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین تست‌های باروری مردان، آزمایش مایع منی است. برای انجام این آزمایش، نمونه اسپرم معمولا از طریق خود ارضایی در مطب پزشک یا در خانه (با رعایت شرایط استریل) جمع‌آوری می‌شود. سپس در آزمایشگاه، نمونه از نظر تعداد اسپرم، شکل ظاهری آن‌ها (مورفولوژی)، قدرت حرکت (تحرک) و نشانه‌های عفونت بررسی می‌شود. از آنجایی که نتایج این آزمایش ممکن است از یک بار به دفعات دیگر متفاوت باشند، معمولا چند بار در فواصل مختلف تکرار می‌شود تا نتیجه نهایی قابل اطمینان باشد.

سونوگرافی کیسه بیضه (اسکروتوم)

برای بررسی دقیق‌تر ساختار بیضه‌ها، از سونوگرافی مخصوص بیضه‌ها استفاده می‌شود. این روش بدون درد و غیر تهاجمی است و با کمک امواج صوتی، تصاویری از درون کیسه بیضه تهیه می‌شوند. پزشک با دیدن این تصاویر می‌تواند مواردی مانند واریکوسل (گشاد شدن سیاهرگ‌های بیضه)، کیست‌ها یا ناهنجاری‌های ساختاری را شناسایی کند.

آزمایش‌های هورمونی

هورمون‌ها نقش کلیدی در فرآیند تولید اسپرم و عملکرد جنسی دارند و برای بررسی آن‌ها، آزمایش خون انجام می‌شود. در این تست، سطح تستوسترون و سایر هورمون‌های مرتبط با غده هیپوفیز و هیپوتالاموس اندازه‌گیری می‌شوند. هرگونه اختلال در این مسیر ممکن است منجر به کاهش تولید اسپرم یا اختلال عملکرد جنسی شود. مهم‌ترین آزمایش‌های هورمونی که برای تشخیص ناباروری در مردان انجام می‌شوند، شامل موارد زیر هستند:

• تستوسترون (Testosterone): تستوسترون هورمون اصلی مردان است که از بیضه‌ها ترشح می‌شود و نقش کلیدی در تولید اسپرم، میل جنسی، قدرت عضلانی و خلق‌وخو دارد. کاهش سطح تستوسترون، به کاهش میل جنسی یا تولید ناکافی اسپرم منجر می‌شود.

• FSH (هورمون محرک فولیکول – Follicle Stimulating Hormone): این هورمون از غده هیپوفیز ترشح می‌شود و مسئول تحریک بیضه‌ها برای تولید اسپرم است. اگر سطح FSH بالا برود اما تعداد اسپرم پایین باشد، نشان دهنده وجود مشکل در عملکرد بیضه‌ها است.

• LH (هورمون لوتئینی – Luteinizing Hormone): این هورمون نیز مانند FSH، از غده هیپوفیز ترشح می‌شود و بیضه‌ها را برای تولید تستوسترون تحریک می‌کند. سطح پایین LH می‌تواند نشان دهنده اختلال در عملکرد غده هیپوفیز باشد.

روش‌های درمان ناباروری در مردان

ناباروری در مردان یک مشکل قابل حل است و می‌توان با استفاده از روش‌های درمانی مختلف، این مشکل را درمان کرد و اقدام به بارداری نمود. درست است که بسیاری از مشکلات مربوط به اسپرم قابل درمان مستقیم نیستند، اما پیشرفت‌های پزشکی امروز، راه‌های متنوعی برای افزایش شانس باروری حتی در شرایط سخت فراهم کرده‌اند. امروزه با استفاده از روش‌های جراحی، دارویی و فناوری‌های کمک‌باروری (ART)، در بسیاری از موارد زوجین می‌توانند پدر و مادر شدن را تجربه کنند. برخی از رایج‌ترین روش‌های درمان ناباروری در مردان شامل موارد زیر هستند:

• جراحی واریکوسل (Varicocele Surgery): در جراحی واریکوسل، وریدهای معیوب بسته یا بریده می‌شوند تا جریان خون غیرطبیعی متوقف شود. این جراحی به روش‌های مختلفی از جمله جراحی باز، لاپاراسکوپی یا میکروسکوپیک انجام شده و در اکثر موارد منجر به بهبود باروری طبیعی می‌گردد.
• ترمیم انسداد مجاری انتقال اسپرم: انسداد در مجاری نظیر وازدفران یا اپیدیدیم ممکن است در اثر جراحی (مانند وازکتومی)، عفونت یا ناهنجاری‌های مادرزادی ایجاد شود. در این موارد، با استفاده از روش‌های جراحی می‌توان مسیر عبور اسپرم را بازسازی نمود. وازووازوستومی (vasovasostomy) و وازو اپیدیدیموستومی (vasoepididymostomy)  دو روش اصلی برای درمان این مشکل هستند که بسته به محل انسداد، انتخاب می‌شوند.
• هورمون درمانی: در برخی بیماران، ناباروری ناشی از اختلال در محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-بیضه (HPG axis) است که منجر به کاهش سطح هورمون‌های گنادوتروپین (FSH و LH) می‌شود. در این شرایط، درمان با تزریق hCG و FSH به‌منظور تحریک تولید تستوسترون و اسپرم آغاز می‌شود. این نوع درمان اغلب در بیماران مبتلا به هیپوگنادیسم هیپوگنادوتروپیک موثر است و ممکن است بین ۶ تا ۱۲ ماه طول بکشد.
• تزریق اسپرم به داخل سیتوپلاسم تخمک: در مواردی که تعداد اسپرم بسیار کم بوده و یا اسپرم‌ها دارای شکل یا تحرک غیرطبیعی باشند، از روش ICSI استفاده می‌شود. در این روش، یک اسپرم منفرد به ‌وسیله سوزنی بسیار ظریف به‌طور مستقیم به درون تخمک تزریق می‌شود. پس از لقاح موفق، جنین‌ها به رحم زن منتقل می‌شوند. این تکنیک، یکی از پیشرفته‌ترین و موفق‌ترین روش‌ها در درمان ناباروری مردان به شمار می‌رود.

در مورد انواع روش‌های درمان ناباروری مردان بیشتر بخوانید.

کلام پایانی

ناباروری مردان موضوعی حساس اما قابل درمان است. علل ناباروری در آقایان می‌توانند بسیار متنوع باشند. از مشکلات هورمونی و انسداد مجاری گرفته تا اختلالات ژنتیکی، همگی می‌توانند در بروز ناباروری در آقایان موثر باشند. خوشبختانه، علم پزشکی امروز با پیشرفت‌های شگفت‌انگیز خود توانسته راه‌کارهای مفیدی مانند: جراحی واریکوسل، هورمون‌درمانی، استخراج اسپرم، لقاح مصنوعی،IVF و تزریق اسپرم به تخمک (ICSI) را برای افزایش شانس باروری در مردان فراهم سازد. نکته مهم آن است که تشخیص دقیق، درمان به‌ موقع و مشاوره با پزشک متخصص، می‌توانند روند درمان را سریع‌تر کنند. اگر شما یا یکی از عزیزانتان با مشکل ناباروری مواجه هستید، دکتر محمدرضا جعفری شاهدانی، متخصص اورولوژی و درمان ناباروری مردان، با تجربه‌ای ارزشمند و بهره‌گیری از روش‌های نوین و تجهیزات به‌روز، آماده هستند تا همراهی مطمئن در مسیر درمان شما باشند.

سوالات متداول